REITDIEPDAL EN DE HUNZE
Direct vanuit de stad richting het Noorden kondigt een bruin bord aan dat je het Reitdiepdal inrijdt.
Het Reitdiep strekt zich uit van de stad Groningen tot de brug in Zoutkamp, de grens tussen Groningen en Friesland. Aan de andere kant van de brug heet het Reitdiep Zoutkamperril. De naam Reitdiepdal doet vermoeden dat er duizelingwekkende hoogteverschillen zijn, dat valt echter tegen. Daarom is het beter om te spreken van het Reitdiepgebied. Het Reitdiepgebied is grofweg de driehoek Groningen-Baflo-Lauwersmeer. 

Het huidige Reitdiep vindt zijn oorsprong in de Hunze. De Hunze is een oerstroomdal dat zo’n 200.000 jaar geleden ontstond tijdens de laatste ijstijd, een periode van 100.000 jaar waarin het ijs tot ver over onze streken schoof (het Saalien).
De Hondsrug strekt zich uit van Emmen tot Den Andel; ten oosten daarvan stroomde de Hunze.
Een enorm stuk ijs moet zich in deze koude tijden nabij Winsum hebben vastgelegd. Water uit de Hunze kon daardoor nog maar één kant op en dat was over de zanderige hoogte van de Hondsrug. Daardoor verdween de Hondsrug tussen Groningen en Sauwerd, om plaats te maken voor het water. Eerst stroomde de rivier richting Noorden, maar door verzanding kwam er uiteindelijk een knik richting Lauwerszee.

Een rivier gaat door verzanding uiteindelijk kronkelen of meanderen. Die meanders waren in later tijden een lastig obstakel voor schippers. Om scheepsvaart beter te laten varen werden de meanders gaandeweg afgesneden.
Tussen het Lopende Diep in de stad Groningen en het gehucht Wierum werd een recht kanaal gegraven. Dit handwerk vond al in 1385 plaats. Als bijna twee en een halve eeuw later de turfvaart voor Groningen van groot belang wordt, gaat het rechttrekken van de Hunze verder. Tussen 1622 en 1640 verdwijnen meerdere meanders die nu als de Kromme Raken bekend staan.
Wie een luchtfoto van het gebied bekijkt waar ooit de Hunze stroomde, ziet de oude kronkels van weleer terug in het landschap. Een smalle sloot, het Oude Diepje, is een in het landschap herkenbaar restant van die oude loop.
Met de benaming van het nieuw gegraven water met zijn dijken had men lange tijd moeite. Dit kanaal werd de afgelopen eeuwen op oude kaarten Hunze, Hunse, Oude Hunze, Groeningher Diep, Loopende Diep, Oude Diep, of Reid Diep genoemd.
De laatste anderhalve eeuw wordt vooral de benaming Reitdiep gebruikt. Erg origineel is deze benaming niet. Veel waterlopen die op zee afwateren worden met Reit of Riet aangeduid. Met riet heeft de benaming niet veel te maken, een Reit of Riet is namelijk een kleine waterloop.
Genieten van het Reitdiepgebied kan iedere dag, wie de fiets neemt richting stad en omrijdt via Garnwerd moet voor de brug afslaan om te genieten van een prachtig cultuurlandschap. Een cultuurlandschap dat misschien wel het oudste van ons land is. Gedurende zo’n 2600 jaar richtten mensen het landschap in en er is behoudens de aanleg van dijken, wegen en wierden weinig ingrijpends veranderd. 

TERP WERD WIERDE
Waarom spreken Friezen over terpen en hebben wij het in Groningen over wierden? Het woord wierde past in het langgerekte wierdengebied van West-Friesland tot Sleeswijk-Holstein. Daarvan getuigen de vele plaatsnamen die als uitgang werd hebben. Werd, ward of het Duitse wurth komt van wierde. Zo spreken we van Feerwerd, Garnwerd, Stittswerd, Leeuwarden en Bolsward.
Het Groninger woord voor een bewoonde hoogte, een wierde, past veel beter dan het Friese terp. In het Oud-Fries had men het over een werth. Het woord wierde verdween rond 1500 uit ons land. In de plaatsnamen bleef het woord “werd” wel bestaan.
De kunstmatig opgeworpen woonhoogten in het kustgebied werden sindsdien overal in Nederland terp genoemd, bijzonder want terp betekent dorp, zonder recht te doen aan de bijzondere historische betekenis. Dankzij de archeoloog Van Giffen, de onderzoeker van de wierde van Ezinge, kwam het woord wierde begin vorige eeuw weer in gebruik.
Rond 1912 ontstond een conflict tussen de Friese professor Holwerda en zijn assistent, de latere Groningse hoogleraar Van Giffen over opgravingsmethoden, zelfs bemiddeling door de toenmalige minister-president, Cort van der Linden, mocht niet baten. Van Giffen trof met het woord wierde zijn van origine Friese aartsvijand Holwerda, die almaar het Hollandse woord terp gebruikte. Nadat ook Klaas ter Laan het woord wierde in zijn Groninger woordenboek overnam vond het woord langzamerhand weer ingang als aanduiding voor door mensenhanden opgehoogde bewoning in Groningen.

Er zijn ook andere plaatsnamen met uitgangen die veel in onze omgeving voorkomen en een bijzondere historische betekenis hebben. Na een periode waarin de zee vaak het noordelijke kweldergebied overstroomde en bewoning niet zo gunstig was, kwam men hier in de 7^e eeuw weer wonen. Meerdere dorpen kregen toen namen met als uitgang -um, zoals in Winsum, Obergum, Fransum. De uitgang heem verbasterde tot -um, hetgeen woonplaats betekent. De uitgang heem is trouwens niet exclusief voor noordelijke gebieden, ook elders in Nederland werden vele plaatsen met heem, hem, heim aangeduid.

DAN MAAR NAAR GARNWERD
Als in vroeger dagen een schip te veel mankementen had en de reparatie te kostbaar werd gaven schippers aan dat het schip “dan maar naar Garnwerd” moest. Er waren meer concurrerende scheepssloperijen, dus of ieder schip de tocht naar de sloperij van Hammingh haalde was nog maar de vraag.
In café Hammingh koop ik een in boekvorm uitgegeven lezing “De Scheepssloperij in Garnwerd”. Deze lezing werd in 1993 gehouden door de laatste eigenaar van het café, Egbert Hammingh.
De familie Hammingh was zeer ondernemend, naast de scheepssloperij werd vee gehouden, hadden ze een veehandel, taxibedrijf, beheerden ze de veerpond en waren ze tevens eigenaar van het café.
De scheepssloperij werd uitgeoefend op het veldje waar nu de concurrent van café Hamming, restaurant Garnwerd aan Zee, staat.
Pramen, Tassen, Eemspunters, Rijnaken, Tjalken of Botters, als ze van hout waren konden ze in Garnwerd gesloopt worden. Er was echter een beperking en dat wat de lengte van het schip, te lang paste niet. Was het mogelijk om het schip doormidden te zagen dan kreeg men het schip alsnog de helling op. Deze de helling optrekken was wellicht de zwaarste klus, er was weinig ruimte en men moest ook voorkomen dat het schip uit elkaar getrokken werd.
Een ploegje arbeiders sloopte tussen begin maart en de boeldag in mei zo’n zeven à tien schepen. Koevoeten, puntijzers, dommekrachten en vijzels werden gebruikt om zo netjes mogelijk te slopen. De mooiste stukken van het schip werden verzameld op de dijk tegenover het huidige café Hammingh. Gesorteerd en genummerd lag het daar te wachten op de eerste zaterdag in mei, de boeldag.
Op de feestelijke boeldag werd in het bovenzaaltje van café Hammingh de verkoop van het voorgaande jaar afgerekend. Kopers kregen meestal een jaar krediet. Na het afrekenen kon de verkoop beginnen, potentiële kopers liepen met de veilingmeester van stapel naar stapel. Er lagen ca. 1000 stapels hout op de dijk, die gekocht werden door boeren, particulieren en Waterschappen. In veel huizen in de omgeving werd het zware en degelijke scheepshout gebruikt voor de bouw. Een mooi voorbeeld hiervan is te zien in café Hammingh waar plafondbalken en vloerplanken afkomstig zijn van oude schepen. Met het verdwijnen van houten vrachtschepen kwam er steeds minder te slopen materiaal beschikbaar. In 1943 werd dan ook de laatste boeldag gehouden.
Dat er verdiend werd aan de scheepssloperij blijkt uit een van de laatste bladzijden van het boekje. In de periode 1919/1920 werd voor ƒ 3685,00 aan schepen gekocht en bracht de boeldag ƒ 6321,60 op. De winst van ƒ 2636,60 naar nu omgerekend was ca. € 15.000,– . 

TREINRAMP RANUM HERINNERT IN KAAKHORN

Net ten noorden van boerderij Doeve Mat lag vroeger de spoorlijn tussen Winsum en Zoutkamp, ook wel de Marnelijn. Lang heeft deze verbinding niet bestaan, in 1922 aangelegd werd die in 1942 al weer ontmanteld.  
Woensdagochtend 16 oktober 1940 was een mistige ochtend. De trein uit Zoutkamp passeerde de onbewaakte spoorovergang op hetzelfde moment dat een bus uit Groningen passeerde. Deze bus zou via Baflo en Den Andel uiteindelijk stoppen bij Kaakhorn ten noorden van Westernieland.

In deze bus zaten zesentwintig werklozen uit Groningen, welke door de Rijksdienst voor de Werkverruiming te werk waren gesteld bij de inpoldering van de Linthorst Homanpolder.
Om kwart over zes was de bus als laatste van acht uit Groningen vertrokken. Al snel verloor buschauffeur Havers de aansluiting met de andere bussen. Wellicht gehaast werd hij bij de onbewaakte overgang door de trein geschept.

Het Nieuwsblad van het Noorden van die avond schreef: “De autobus was geheel uiteengereten, zoodanig, dat het chassis ter hoogte van het midden van den trein langs de spoorweg kwam te staan. Een eind verder lag de cabine terwijl de carrosserie ineengedrukt en versplinterd voor de locomotief zat.”
Uiteindelijk overleden dertien reizigers, negen passagiers waren op slag dood, twee stierven onderweg naar het ziekenhuis waar later nog twee inzittenden aan hun verwondingen bezweken.
De inpoldering van het modderige kweldergebied (de Slikken) ten noorden van Westernieland was in 1939 begonnen. Dertienhonderd mannen gingen daar in het kader van de werkverschaffing aan de slag. Ongeveer zeshonderd bleven door de weeks in het werkkamp te Westernieland wonen. De rest werd dagelijks in twintig bussen van Groningen naar Westernieland vervoerd.
De klus zou onder auspiciën van de Inspectie voor de Werkverruiming in anderhalf jaar worden geklaard. Door hevige voorjaarsstormen in 1939, de mobilisatie en de oorlog werd dit pas in 1947.

Bij de dijk in Westernieland, op steenworp afstand van het voormalige werkkamp, staan nu twee monumenten. Een voor de inpoldering van de Linthorst Homanpolder met als tekst “Dei nait wil diek’n mout wiek’n”. Het tweede monument staat onderaan de dijk. Daarop staat “ Ter nagedachtenis aan hen die hun beste krachten hebben gegeven aan de indijking van de polder en daarbij door een noodlottig ongeval om het leven

DROGE VOETEN DANKZIJ WATERWOLF
‘Verlaging van den waterstand brengt meerdere koren in het land’ staat op de gevel van het gemaal Waterwolf bij het gehucht Electra.
Het gehucht met slechts enkele huizen en een camping dankt haar naam aan de naam van het waterschap dat destijds verantwoordelijk was voor de afwatering van het Reitdiep. Waar Kommerzijlsterrijte en Reitdiep samenkomen bouwde men 100 jaar geleden het eerste elektrische gemaal van ons land. In dit lege vlakke deel van het Reitdiepgebied verwacht je niet een uit rood baksteen opgetrokken gebouw met glimmende pijpen en hoge romaans aandoende ramen. Het is een industrieel erfstuk dat in haar somberheid drukkend werkt op het landschap. Een landschap dat altijd dreigt aan natte voeten ten onder te gaan.
Tot de afsluiting in 1877 voerde het Reitdiep overtollig water uit het achterliggende gebied naar zee. Door dichtslibben van de geul in het Lauwerszeemonding kon er onvoldoende water worden afgevoerd richting Waddenzee, bij veel regenval kwamen grote gebieden onder water te staan. In 1913 werd besloten een gemaal te bouwen, dat op 11 november 1920 door koningin Wilhelmina werd geopend.
Grote gietijzeren schroefpompen konden per minuut twee zwembaden aan water wegzuigen. In 1997 was dat onvoldoende en kwamen er twee kleine pompen bij om de bodemdaling door gaswinning te compenseren.
De waterwolf ligt niet in Zoutkamp, maar vijf kilometer landinwaarts. Een van de belangrijkste redenen hiervan was om van het Reitdiep tussen het gemaal en Zoutkamp een bergboezem  te maken. Bij ongunstige weersomstandigheden kon hier tijdelijk boezemwater in worden opgeslagen dat bij betere omstandigheden uitgesluisd wordt. De krachtige uitstroom transporteerde vervolgens slib verder de Lauwerszee in. Ook gaf de bergboezem de mogelijkheid het achterland regelmatiger te bemalen, hetgeen een besparing op energiekosten oplevert.
Een kleine tentoonstelling en een bezoek aan het gemaal is de komende maanden mogelijk (zie de website van waterschap Noorderzijlvest). De feestelijke opening van weleer wordt op 5 november gevierd.